WOJEWÓDZKI URZĄD OCHRONY ZABYTKÓW W OLSZTYNIE
ZASADY REMONTOWANIA OBIEKTÓW ZABYTKOWYCH
Zabytki dzielą się na dwie grupy: wpisane do rejestru lub ewidencji. W pierwszym przypadku podejmowanie wszelkich działań wymaga uzyskania odpowiedniego pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W drugim WKZ zatwierdza w formie postanowienia projekty budowlane, składane do organów wydających pozwolenie na budowę. Wstępne zatwierdzenie koncepcji w obu przypadkach, dokonywane jest w formie zaleceń konserwatorskich.
Planując remont obiektu zabytkowego należy przygotować dokumentację zawierającą: opis stanu zachowania zabytku; wskazanie oczekiwanych efektów prac oraz wskazanie przewidzianych do wykonania czynności, z podaniem metod, materiałów i technik. Dla osiągnięcia najlepszych rezultatów na etapie przedprojektowym zalecane jest wykonanie kompleksowych badań konserwatorskich, rozpoznania stanu technicznego całego obiektu i określenia potrzeb jego użytkowników, co pozwoli na optymalny dobór rozwiązań i kolejności prac. Obowiązuje zasada dostosowania wprowadzanych zmian (np. przebiegu nowych instalacji) do walorów obiektu. Oznacza to, iż nowe elementy muszą się harmonizować z historycznymi (jeżeli takie się zachowały) i stanowić dla nich uzupełnienie.
Standardy konserwatorskie MKiDN
Na stronie Narodowego Instytutu Dziedzictwa publikowany jest zbiór standardów konserwatorskich wydanych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Stanowią one wsparcie merytoryczne nie tylko dla pracowników urzędów ochrony zabytków, ale również dla projektantów i wykonawców prac przy zabytkach. Służą też za instrument skutecznego kształtowania jednorodnej polityki konserwatorskiej w skali kraju.
Elewacje oraz wnętrza
Ingerencja w formę architektoniczną obiektu oraz wystrój wnętrz powinna przede wszystkim zakładać przeprowadzenie prac konserwatorskich i restauratorskich przy użyciu materiałów i technologii kompatybilnych z oryginalnymi rozwiązaniami, z maksymalnym zachowaniem substancji zabytkowej i rekonstrukcją elementów niezachowanych, znanych np. z przekazów, dokumentów archiwalnych czy ikonografii. Podstawą opracowania konkretnych rozwiązań powinny być wyniki badań konserwatorskich, zawierające rozpoznanie historii obiektu a także materiałów, technik oraz technologii oraz motywów dekoracyjnych, przy użyciu których wykonano historyczne elementy, takie jak:
- podłogi/posadzki,
- ściany zewnętrzne oraz wewnętrzne,
- sufity/stropy/sklepienia,
- stolarki,
- detale architektoniczne oraz zabytkowe elementy wyposażenia i wystroju wnętrz.
W przypadku braku wiedzy na temat niezachowanych elementów obiektu, uzupełnienia powinny być wykonane na zasadzie aranżacji, opartej na szczegółowym rozpoznaniu stylistyki oraz historii danego zabytku, specjalistycznej wiedzy z zakresu historii sztuki, architektury oraz technik budowalnych.
Adaptacje do nowych funkcji
Generalnie nadbudowy, przebudowy i rozbudowy nie są dopuszczalne w przypadku architektury zabytkowej, ponieważ inwestycja nie może prowadzić do utraty wartości zabytkowych, które zakwalifikowały obiekt do ochrony konserwatorskiej. Zamierzenie budowlane prowadzące do zniekształcenia oryginalnej bryły, wystroju i artykulacji elewacji, detalu architektonicznego, pokrycia dachowego, zmiany wielkości otworów okiennych oraz głębokości osadzenia stolarek czy głównego układu funkcjonalno-przestrzennego i pomieszczeń o charakterze reprezentacyjnym sprawi, że obiekt zatraci swój pierwotny charakter a tym samym swą zabytkową autentyczność.
W przypadku konieczności zwiększenia powierzchni użytkowej, należy rozważyć adaptację poddaszy oraz piwnic. W określonych przypadkach dopuszczalne jest powiększenie kubatury np. w formie ukrytej kondygnacji podziemnej lub jako odrębne budynki połączone z obiektem zabytkowym minimalistycznym łącznikiem, podkreślającym odrębność architektoniczną obu brył.
Analizując rozwiązania dotyczące wymogów technicznych, warunkujących dopuszczenie obiektu do użytkowania, np. w zakresie przepisów pożarowych lub doświetlenia pomieszczeń, należy uwzględnić fakt, iż zgodnie z art. 9 ust 1. ustawy z dnia 7 lipca 1994r. Prawo Budowlane (Dz.U. z 2018 r. poz. 1202), w przypadkach uzasadnionych, w szczególności wobec zabytków, dopuszcza się odstępstwo od przepisów techniczno-budowlanych określonych m.in. w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2015 r. poz. 1422).
Dachy
Remont dachu należy wykonać w sposób zabezpieczający zabytek przed uszkodzeniem i rozwojem ewentualnych procesów niszczących, w tym przewidzieć wymianę zniszczonych elementów deskowania, łacenia dachu; zachować tradycyjny wygląd obróbek blacharskich nie powodujących korozji, np. stosować blachę tytanowo-cynkową. Zamiast płotków śniegowych wskazane jest stosowanie śniegołapów w formie kolców/haków. Zaleca się zachowanie oryginalnego pokrycia dachowego z wykonaniem niezbędnych jego uzupełnień z użyciem materiału maksymalnie zbliżonego kształtem oraz kolorem. Niemniej jednak, jeżeli stan techniczny pokrycia nie będzie pozwalał na jego dalszą eksploatację, nie ma przeciwwskazań konserwatorskich dla wymiany pokrycia dachowego na nowe tego samego rodzaju. Przy wymianie należy zachować kształt, kolor oraz sposób wykończenia oryginalnego pokrycia. Należy zwrócić uwagę, iż pod nazwami handlowymi produktów odwołującymi się pokryć historycznych nierzadko oferowane są rozwiązania znacznie odbiegające od pierwowzoru i nieakceptowalne w obiektach zabytkowych.
Podczas naprawy i wymiany elementów więźby dachowej należy stosować tradycyjne połączenia ciesielskie oraz odtworzyć dekoracyjne profile oryginalnych elementów drewnianych (m. in. listew czołowych, wróblownic i kroksztynów). W przypadku poddaszy użytkowych posiadających pełne deskowanie, dopuszczalne jest wykonanie membrany paroprzepuszczalnej. Impregnacja jest możliwa pod warunkiem zastosowania bezbarwnego preparatu.
Kominy
Przemurowanie zniszczonych kominów jest dopuszczalne przy zachowaniu ich kształtu, pierwotnej kolorystyki i sposobu wykończenia z wykorzystaniem materiałów historycznie uzasadnionych (np. tynków wapienno-piaskowych i cegły licowej ceglastoczerwonej, nieklinkierowej).
Okna połaciowe
Zaleca się, aby lokalizować je na wyłącznie na nieeksponowanych połaciach, a położenie i rozstaw okien dopasować do osi wyznaczonych poprzez istniejące otwory okienne w niższych kondygnacjach budynku. Pozwala to zachować uzasadnioną kompozycję oraz integralność elewacji obiektu. Niewskazany jest montaż okien połaciowych na dachach budynków widocznych z różnych stron, oraz we frontowych połaciach dachów kamienic w zabudowie pierzejowej. W takich przypadkach zaleca się doświetlenie pomieszczeń we frontowym trakcie za pomocą świetlika tunelowego/rurowego, zamontowanego w tylnej połaci dachowej.
Stolarki
Są nieodłącznym elementem elewacji historycznych obiektów. Najczęściej posiadają indywidualnie zaprojektowane formy i kolorystykę, stanowiące istotny element budynku o charakterze dekoracyjnym a zarazem podkreślającym harmonię proporcji w obrębie detalu architektonicznego ścian oraz otworów, a nierzadko definiującym przynależność stylową i charakter całej budowli. W związku z powyższym należy skłaniać się w kierunku renowacji istniejącej historycznej stolarki okiennej i drzwiowej, a nie jej wymiany na nową. W przypadku konieczności wymiany zniszczonych elementów bądź całych egzemplarzy stolarek, należy je odtworzyć na wzór oryginału (zachowując kształt, konstrukcję, proporcje, profile, podziały, materiał) w oparciu o wykonaną inwentaryzację rysunkowo-pomiarową w skali 1:10 wraz z detalami 1:1. W kwestii możliwości wymiany całych stolarek, organ podejmie stanowisko po przedłożeniu dokumentacji konserwatorskiej dot. jej chronologii, stratygrafii(kolorystyki) i stanu zachowania. Wymiana wymaga również przedłożenia szczegółowego projektu, który pozwoli zweryfikować poprawność odtworzenia cech oryginalnej stolarki.
Zaznaczyć należy, iż wymogi konserwatorskie wykluczają stosowanie stolarek z PVC (plastikowych) - ze względu na brak możliwości odtworzenia faktury, kształtu, grubości i profilowania ramiaków drewnianych. W oknach PVC inna jest również wielkość przeszkleń i głębokość osadzenia szklenia w skrzydłach, jak i samych skrzydeł w ramie.
Dla otworów okiennych i drzwiowych w budynku, w których nie zachowały się oryginalne stolarki, należy zaprojektować nowe na zasadzie analogii, o formach wynikających z analizy źródeł ikonograficznych oraz przechowywanych w tut. urzędzie opracowań. W przypadku braku materiałów pozwalających zidentyfikować pierwotną formę stolarek, dopuszczalne jest wykonanie nowych o formie nawiązującej do stolarek historycznych występujących w budynkach o podobnym okresie powstania i stylistyce, w kolorystyce wynikającej z badań konserwatorskich pozostałych zachowanych stolarek oraz elewacji przedmiotowego budynku.
Należy pamiętać, że wyższa energooszczędność okien jednoramowych, reklamowana przez producentów jest jedynie pozorna, ponieważ współczynnik przenikania ciepła zespolonego pakietu dwuszybowego wypełnionego argonem, o standardowej grubości 24mm jest około trzykrotnie wyższy, niż tradycyjnego okna skrzynkowego lub ościeżnicowego zdwojonego, o typowej odległości między skrzydłami 10cm – przy założeniu ich szczelności, wynikającej z właściwej konserwacji i zastosowania uszczelek na połączeniach.
Istotny problem stanowi również pomysł modyfikacji oryginalnego szklenia witrażowego w obiektach sakralnych poprzez montaż dodatkowej szyby od zewnątrz, argumentowany poprawą właściwości izolacyjnych i zabezpieczeniem przed uszkodzeniem mechanicznym.
Jest to oceniane negatywnie, ponieważ wiąże się z całkowitą zmianą ich estetyki - najczęściej stosowane, duże przezroczyste tafle szkła przez większość dnia odbijają widok nieba czy chmur, przez co pierwotna kolorystyka, faktura szklenia i drobne ołowiane podziały typowe dla dawnej architektury stają się praktycznie niewidoczne, a całe okno wyglądem zbliża się do współczesnych rozwiązań w obiektach przemysłowych. Mimo braku odbić, silną deformację estetyki wprowadza również sporadycznie stosowane w roli ochronnej szkło fakturalne.
Oczywiście, najlepszym rozwiązaniem z punktu widzenia autentyzmu i utrwalenia historycznej konstrukcji oraz estetyki jest pozostawienie bądź rekonstrukcja okien w pierwotnej formie. Jako, że problem dewastacji jest raczej marginalny, ewentualne szklenie izolacyjne powinno znaleźć się od wnętrza, gdzie odbicia na szybach stanowią problem głównie wieczorem i w nocy po włączeniu sztucznego oświetlenia.
Instalacje
Przy planowaniu remontu wszelkich instalacji oraz doboru ich trasy, należy uwzględnić już istniejące bruzdy, wnęki i otwory po poprzednich instalacjach oraz prowadzić ją z poszanowaniem substancji zabytkowej, w sposób wykluczający ingerencję w ewentualny wystrój architektoniczny i malarski budynku. Zwłaszcza w przypadku wyznaczania nowych tras pod instalacje, ich przebieg należy dopasować do formy architektonicznej budynku – zarówno jego elewacji jak i wnętrza. W związku z powyższym niedopuszczalne jest prowadzenie instalacji poza narożnikami pomieszczeń i płaszczyzn ścian, w tym lokalizacja skrzynek licznikowych, przyłączowych itd. w połowie długości lub wysokości ścian. Instalację należy prowadzić wzdłuż gzymsów, okapów, rur spustowych, rynien, odsadzek oraz innych elementów architektonicznych, co w sposób maksymalnie pozwalający na jej ukrycie. W/w instalację zaleca się ukryć w grubości tynku. Prowadzenie jej po powierzchni jest dopuszczalne jedynie w uzasadnionych przypadkach – np. dla instalacji gazowej, jednakże wszystkie zewnętrzne elementy należy scalić kolorystycznie ze ścianami zarówno elewacji jak i pomieszczeń. Montaż instalacji należy poprzedzić badaniami konserwatorskimi na obecność polichromii, aby nie dopuścić do zniszczenia substancji zabytkowej.
Przy projekcie instalacji związanych z klimatyzacją nadrzędne powinno być podporządkowanie formy planowanego przedsięwzięcia do estetyki poszczególnych budynków i całych pierzei oraz widoków miejskich, bowiem ze stanowiska konserwatorskiego w zabytkowych układach urbanistycznych nie dopuszcza się stosowania urządzeń technicznych stanowiących rozwiązanie powtarzalne o współczesnym wyglądzie, degradujących estetykę miejsca poprzez wprowadzenie przypadkowej, kontrastowej kolorystyki i form o czysto utylitarnym charakterze. Tym samym, zamiast jednostek zewnętrznych mocowanych do elewacji na wspornikach, należałoby przewidzieć zastosowanie np.:
- wewnętrznej centrali posiadającej wlot i wylot ukryty za stolarkami istniejących otworów okiennych;
- monoklimatyzatora;
- ukrycie urządzeń technicznych np. w studni piwnicznej poniżej poziomu gruntu bądź montaż w formie wolnostojącej w odpowiedniej aranżacji architektonicznej.
Analogicznie w przypadku instalacji gazowych – przewody odprowadzające spaliny z kotłów gazowych lub dodatkowe piony wentylacyjne należy lokalizować w dawnych pionach dymowych wyposażonych w odpowiednie wkłady. Realizacja inwestycji nie może wiązać się wykonywaniem na elewacji dodatkowych otworów wentylacyjnych lub przewodów spalinowych.
Efektywność energetyczna
Ze stanowiska konserwatorskiego niewskazane jest docieplanie budynków historycznych od zewnątrz. Takie rozwiązanie skutkowałoby przesłonięciem oryginalnego wystroju architektonicznego, a nawet w przypadku próby odtworzenia w styropianie pierwotnej dekoracji, przez zmianę głębokości osadzenia stolarek oraz zmianę grubości i szerokości ścian, a tym samym ich proporcji w stosunku do cokołu, kalenicy dachu i gzymsu podokapowego, przyczyni się do zniekształcenia oryginalnej kompozycji architektonicznej.
Wprowadzenie proponowanych zmian sprawi, że budynek zatraci swój pierwotny charakter oraz pozbawi zabytek walorów autentyczności, co jest sprzeczne z zasadami ochrony konserwatorskiej obiektów zabytkowych. Jedną z priorytetowych wartości zabytku jest wartość autentyzmu substancji, co oznacza zachowanie nie tylko pierwotnego wyglądu, ale także oryginalnych materiałów oraz technologii wykonania obiektu.
Ponadto ocieplenie ściany zawilgoconej lub/i zasolonej, bez sprawnej izolacji poziomej i pionowej, porażonej biologicznie, bez uwzględnienia konieczności zwiększenia wymiany powietrza w ramach wentylacji ze względu na obniżenie dyfuzyjności przegród ,spowodowanych ociepleniem i nadmierną szczelnością okien PVC z uszczelkami, zamiast spodziewanej oszczędności może doprowadzić do głębokiej degradacji obiektu i zniszczeń wymagających kosztownych napraw.
Wykraplanie się wody na powierzchni ścian wewnętrznych oraz okien w okresie zimowym, powodujące pojawianie się pleśni lub zagrzybienia nie jest spowodowane niedogrzaniem, lecz niedostateczną wentylacją pomieszczeń, wynikającą z niewłaściwego użytkowania obiektu.
Wobec powyższego, termomodernizację należy traktować kompleksowo, ponieważ przeciętnie straty cieplne budynku przez ściany zewnętrze szacowane są tylko na około 20-30% ogólnych strat energetycznych. Znacznie więcej energii ulatuje przez wentylację, systemy ogrzewania o niskiej sprawności, stolarki oraz dachy i stropy. Wobec czego termomodernizację obiektów zabytkowych należy planować w oparciu o wykonany audyt energetyczny i badanie termowizyjne. Poprawę powinny przynieść takie działania jak przegląd systemu odprowadzenia wód opadowych od murów budynków oraz naprawa lub wykonanie nowej izolacji przeciwwilgociowej pionowej i poziomej fundamentów i piwnic w celu przeciwdziałaniu zawilgoceniu murów na skutek podsiąkania kapilarnego czy ocieplenie poddasza oraz stropu piwnic. Nieodłącznym elementem systemu ocieplenia budynku i poprawy jego własności termoizolacyjnych, zapewniającym jednocześnie ochronę przed zawilgoceniem ściany i izolacji jest wentylacja mechaniczna, najlepiej z zestawieniu z systemem odzysku ciepła (rekuperacją).
Dopiero po wykonaniu tych prac należy rozważyć konieczność docieplenia przegród pionowych. W celu zachowania oryginalnego detalu architektonicznego i proporcji elewacji, a tym samym wartości artystycznych i historycznych obiektów, zaleca się ocieplenie od wewnątrz, np. za pomocą tzw. płyt klimatycznych, (np. mineralne płyty izolacyjne Multipor frmy Ytong, Capatect firmy Caparol Polska Sp. z o.o. lub system Renovario firmy Ecovario).
Przy zastosowaniu typowej grubości izolacji (5-10cm) pozwala to na 5-8 krotną poprawę właściwości izolacyjnych ścian budynku.
Należy pamiętać, że wciąż rozwijane nowoczesne technologie pozwalają na zwiększenie efektywności energetycznej budynków zabytkowych bez zmiany ich wyglądu zewnętrznego. Oznacza to, że niedopuszczalne jest stosowanie paneli fotowoltaicznych i dachów solarnych zasłaniających/zastępujących tradycyjne pokrycia dachowe i elewacje, historyczne stolarki i ślusarki.
Ponadto, zgodnie z art.5 ust. 7. Ustawy Prawo Budowlane z dnia 7 lipca 1994 r (Dz. U. z 2018 r. poz. 1202 ze zm.) przepisów ust. 3–6 dotyczących świadectwa charakterystyki energetycznej nie stosuje się do budynków podlegających ochronie na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Z kolei Art. 9 ust 1. w/w ustawy Prawo Budowlane, mówi iż w przypadkach szczególnie uzasadnionych dopuszcza się odstępstwo od przepisów techniczno-budowlanych.
Izolacje przeciwwilgociowe
Decyzja o wykonaniu izolacji fundamentów i ścian piwnic powinna zostać poprzedzona analizą stanu zachowania obiektu, ustaleniem przyczyn zaobserwowanych zniszczeń i oceną czy planowana inwestycja faktycznie jest niezbędna i stanowić będzie rozwiązanie problemu. Dobór technologii wykonania izolacji powinien uwzględniać uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne budynku, jak. np. materiał fundamentów, poziom wód gruntowych i ukształtowanie terenu wokół budynku. Projekt powinien uwzględniać też kwestie odgrzybiania, odsalania oraz osuszania murów.
Z technicznego punktu widzenia planowane wykonanie izolacji pionowej ścian piwnic, w większości obiektów traci sens bez jednoczesnego wykonania izolacji poziomej murów. Woda w murach podciągana jest kapilarnie (pionowo), przez co nawet przy wykonaniu dobrej izolacji pionowej, mury będą się zawilgacać. Opaskę wokół budynku należy wykonać z materiału przepuszczalnego, nieutrzymującego wilgoci, jak: żwir, tłuczeń, kamień łamany lub otoczaki. Teren wokół obiektu należy ukształtować w taki sposób, aby woda odprowadzana była na zewnątrz.
Budowa nowych obiektów w obszarach i zespołach zabytkowych
Nową zabudowę należy sytuować uwzględniając historyczną parcelację, głębokości zabudowy oraz pierzeje i linie zabudowy. Obowiązuje zasada dostosowania do obecnie i dawniej istniejących obiektów historycznych pod względem gabarytów, wysokości, formy architektonicznej, kształtu dachu (w tym kierunku kalenicy, spadku połaci dachowych), materiałów budowlanych (dachówka ceramiczna, cegła, kamień, tynki o tradycyjnej fakturze, drewno) przy jednoczesnym poszanowaniu odkrytych w trakcie badań reliktów archeologicznych. Inwestycja nie może zakłócić historycznych widoków ani osi widokowych.
Wskazane jest indywidualne kształtowanie elewacji poszczególnych budynków,
Rozwiązanie elewacji poziomem architektonicznym i jakością wykończenia powinno cechować się wysokim poziomem i przemyślaną koncepcją, wyraźnie informującą o jej współczesnym i reprezentacyjnym charakterze oraz uwzględniać kolorystykę podkreślającą architekturę obiektu.
Nowa architektura powinna nawiązywać do niezachowanej zabudowy historycznej w uproszczony sposób, poprzez podporządkowanie gabarytów i proporcji elewacji, unikając tworzenia architektury pseudozabytkowej poprzez dodawanie do współczesnego budynku elewacji o historyzujących detalach, wprowadzających przeciętnego odbiorcę w błąd, iż jest to autentyczny obiekt historyczny po pracach konserwatorskich.
Liczne przykłady realizacji z ostatnich lat, zarówno na terenie Polski, jak i z innych krajów udowadniają, że możliwe jest zaprojektowanie nowoczesnej, oryginalnej architektury w przestrzeni historycznej uwzględniając kontekst miejsca, lokalne materiały i rozwiązania formalne. Spośród nich, jako przykłady wymienić można: Ośrodek Kultury Morskiej i Hotel Hilton w Gdańsku, Stary Browar w Poznaniu, Asakusa Culture Tourist Information Center w Tokio, zespół budynków mieszkalno-usługowych w Saadat Abad w Tehranie, budynek Negative Precision w Damavand, Krøyers Plads w Kopenhadze, 79&PARK w Sztokholmie.
Ze stanowiska konserwatorskiego nie zaleca się stosowania form i materiałów stanowiących rozwiązania powtarzalne o współczesnym wyglądzie, jak np. blachodachówka, tynk cienkowarstwowy czy okna w białym kolorze oraz wykonane z PVC, wpływających negatywnie na odbiór i ekspozycję widoku historycznych przestrzeni i zabudowy. W związku z powyższym docelowy projekt powinien precyzować kolorystykę i materiał wszystkich elementów użytych do wykończenia części zewnętrznych budynku oraz zawierać projekt stolarek w skali 1:10 wraz ze sposobem ich otwierania i osadzenia w ścianach.
Rozbiórki
Inwestycja zakładająca rozbiórkę budynku stoi w sprzeczności z podstawową zasadą ochrony zabytków. Według regulacji art. 6 w/w ustawy ochronie podlegają, bez względu na stan zachowania zabytki nieruchome będące, w szczególności dziełami architektury i budownictwa. Natomiast zgodnie z art. 5 pkt 4 w/w ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami właściciel lub posiadacz zabytku, w ramach sprawowanej nad zabytkiem opieki, jest zobowiązany do korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, co niewątpliwe wyklucza jego rozbiórkę. Priorytet zachowania budynku w niepogorszonym stanie podniesiony został również w art. 5 ust. 1 pkt 7 oraz ust. 2 w/w ustawy Prawo budowlane, który to mówi, iż: obiekt budowlany należy użytkować w sposób zgodny z jego przeznaczeniem i wymaganiami ochrony środowiska oraz utrzymać w należytym stanie technicznym i estetycznym, nie dopuszczać do nadmiernego pogorszenia jego właściwości użytkowych i sprawności technicznej, w szczególności w zakresie związanym z wymaganiami ochrony obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską.
Zatem zgodnie z doktryną konserwatorską stopień zniszczenia substancji zabytkowej w przedmiotowym obiekcie nie stanowi podstawy do wydania decyzji nakazującej jego rozbiórkę, lecz wskazuje na konieczność niezwłocznego podjęcia w stosunku do niego przede wszystkim działań o charakterze konserwatorskim – polegających na zabezpieczeniu i utrwaleniu substancji zabytkowej oraz zahamowaniu procesów jego destrukcji, oraz restauratorskim – mającym na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku.
Szyldy i reklamy
Wszelkie szyldy i napisy powinny uwzględniać okres powstania i stylistykę budynku, w tym podziały architektoniczne, tj. osie okienne, drzwiowe i ilość kondygnacji, boniowanie, nadproża oraz linie gzymsów i fryzów. Niewskazane jest stosowanie szyldów stanowiących rozwiązanie powtarzalne o współczesnym wyglądzie i niewielkich walorach estetycznych kontrastujących z zabytkową architekturą, jak np., litery z malowanego styroduru, czy podświetlane panele z nadrukiem na szkle akrylowym (plexi).
Ponadto, jeżeli na elewacji budynku występują inne nośniki informacji wizualnej, to powinny one być uporządkowane według jednej osi – horyzontalnej lub wertykalnej.
Zalecane jest wykonanie napisów malowanych na elewacji lub liter przestrzennych w pasie fryzu międzykondygnacyjnego o ciekawej, indywidualnej formie plastycznej i stonowanej kolorystyce z użyciem materiałów szlachetnych, jak metal, drewno, szkło. W uzasadnionych przypadkach dopuszczalny jest montaż dostosowanych plastycznie semaforów na właściwym (np. kutym) wsporniku.
Ewentualne podświetlenie powinno mieć dyskretny charakter, zapewniający jedynie czytelność napisu/szyldu w godzinach wieczornych i nocnych. Optymalnym rozwiązaniem jest wykonanie liter z materiału przepuszczalnego dla światła i równomierne podświetlenie ich od wnętrza za pomocą elastycznych listew led. W wybranych przypadkach dopuszczalne jest zastosowanie tradycyjnych szyldów neonowych.
Montaż oznakowania powinien zakładać jak najmniejszą ingerencję w elewacje. Szczególnie na obiektach wykończonych kamieniem lub cegłą licową należy zwrócić uwagę, aby otwory pod elementy mocujące wiercić w spoinach, które po demontażu nośnika można łatwo uzupełnić.
Udogodnienia dla niepełnosprawnych
Podjazd dla niepełnosprawnych powinien zostać zaprojektowany w sposób bezsprzecznie informujący o jego wtórnym charakterze, jednocześnie przy zachowaniu pełnej czytelności bryły historycznej. Wobec tego należy wykonać go w konstrukcji ażurowej, nieprzylegającej bezpośrednio do elewacji, z wykończeniem z materiałów szlachetnych nawiązujących do zabytkowego charakteru wnętrza ruralistycznego, z dążeniem do jego lokalizacji na nieeksponowanych elewacjach przedmiotowego obiektu, jako element tymczasowy i ograniczony terminem.
Ewentualny montaż windy powinien uwzględniać ochronę wartości zabytkowych obiektu reprezentowanych m.in. przez jego bryłę, artykulację elewacji, kształt i kąt nachylenia dachu oraz detal architektoniczny w postaci gzymsów, fryzów oraz wypełnień pól ceglanej elewacji. Wobec powyższego montaż windy dopuszczalny jest wyłącznie wewnątrz budynku, z zastrzeżeniem, iż realizacja tego przedsięwzięcia nie może naruszać układu komunikacyjnego oraz innych historycznych elementów wyposażenia przedmiotowego budynku.
Rozwiązania przestrzeni zabytkowej
W przypadku kompleksowych inwestycji, jak np. remont rynku staromiejskiego, urządzenie plant lub parku, budowa lub modernizacja obiektów użyteczności publicznej, zaleca się, aby wybór koncepcji przewidzianej do realizacji był dokonywany w ramach konkursu, poprzedzonego sporządzeniem odpowiedniej dokumentacji historyczno-konserwatorskiej.
Rozpisanie przetargu na wykonanie dokumentacji projektowej może wydawać się tańszym rozwiązaniem, lecz najczęściej oszczędność jest jedynie pozorna. Wybór najtańszej oferty zwykle znajduje odzwierciedlenie w rozwiązaniach o niższych walorach funkcjonalnych i estetycznych. Nierzadko dokumentacja przygotowana przez firmę bez niezbędnej wiedzy i doświadczenia wymaga tak istotnych poprawek i uzupełnień, że powoduje opóźnienia w realizacji inwestycji liczone w latach.
W celu zachowania właściwej ekspozycji oraz charakteru bezpośredniego przestrzeni historycznej, wskazane jest wykonanie nawierzchni z materiałów uzasadnionych historycznie, o tradycyjnym wyglądzie, jak np. brukowane ulice z rynsztokami bez wyniesionych chodników, płyty chodnikowe o płaskiej powierzchni bądź z kruszywem. W związku z powyższym niedopuszczalne jest stosowanie kostki betonowej typu polbruk oraz betonowych krawężników o współczesnych profilach i krzywiznach, ze względu na wyjątkowo niskie walory estetyczne.
Elementy małej architektury, jak ławki, stojaki rowerowe, balustrady, poręcze dla niepełnosprawnych czy śmietniki oraz monitoring CCTV i system informacji dynamicznej powinny być dostosowane formą i kolorystyką oraz gabarytami do charakteru wnętrza urbanistycznego oraz umożliwić jego odpowiednią ekspozycję, poprzez nawiązanie do rozwiązań historycznych lub zastosowanie odpowiednio dobranej, nowoczesnej stylistyki z wykorzystaniem wysokiej jakości materiałów, jak szkło, metal i drewno o nienachalnej, stonowanej kolorystyce i formie.
Ze stanowiska konserwatorskiego nie zaleca się stosowania form i materiałów stanowiących rozwiązania powtarzalne o współczesnym wyglądzie, jak np. prefabrykowane elementy betonowe(ławki, śmietniki, kwietniki, słupy latarni), żółte lub biało-czerwone bariery ochronne z profili giętych czy ahistoryczne rozwiązania przestrzenne lub nasadzenia, wpływających negatywnie na odbiór i ekspozycję historycznych miast i wsi.
Murale
Ewentualne dekoracje tego typu dopuszczalne są na ślepych ścianach pozbawionych otworów czy dekoracji architektonicznej, tj. na ścianach bocznych przewidzianych do zasłonięcia sąsiednią zabudową w układzie pierzejowym, odkrytych np. w wyniku zniszczenia/rozbiórki przyległych budynków lub pozostawienia sąsiednich działek niezabudowanych z innych względów.
Wskazane jest uwzględnienie w projekcie kontekstu miejsca i charakterystyki lokalnej przestrzeni, tak aby mural stanowił jej uzupełnienie, np. poprzez zastosowanie historycznych technik, motywów dekoracyjnych lub tematyki. Podkreślić należy, że nie wyklucza to rozwiązań o charakterze współczesnym czy wręcz abstrakcyjnym. Należy jednak unikać wizualnego odseparowania dekoracji od otoczenia poprzez zastosowanie nadmiernych kontrastów w stosunku do przyległych elewacji budynku i pozostałych historycznych rozwiązań w sąsiedztwie.
Iluminacja
iluminacja zabytków powinna być procesem twórczym, artystycznym, wymagającym wrażliwości i dużego zaangażowania, a nie tylko szybko rozwiązanym zadaniem inżynierskim z wykorzystaniem wyłącznie współczesnych, katalogowych rozwiązań. Dochodzenie do ostatecznego widoku nocnego jest procesem złożonym i odpowiedzialnym.
W pierwszej kolejności należy opracować bądź uwzględnić istniejące studium widokowe oraz projekt koncepcyjny iluminacji układu urbanistycznego Kętrzyna określający istniejące i planowane dominanty świetlne w nocnej panoramie miasta oraz zamierzone efekty, w tym budowania światłem klimatu miejsca, a następnie opracować projekt koncepcyjny dla przedmiotowego obiektu, biorąc pod uwagę jego indywidualne gabaryty, formę architektoniczną, ekspozycję oraz znaczenie w historycznej przestrzeni miejskiej.
W związku z powyższym należy wykonać symulację widoków dalekich (i w ten sposób określić potrzebne natężenie oświetlenia dla obiektu i jego poszczególnych części, z uwzględnieniem oświetlenia dachów oraz otoczenia, np. zieleni stanowiącej kulisy lub pierwszy plan dla eksponowanej zabudowy.
Należy wybrać takie miejsca lokalizacji reflektorów, aby uzyskać poprawny światłocień architektury i „bryłowatość” oświetlanego obiektu. Czyli zrozumieć obiekt, jego historię, uwzględnić wyjątkowość miejsca i jego otoczenia, budować światłocieniem jego nocny wizerunek – a nie opierać się na przypadkowych efektach oświetlenia wynikających z regularnego rozmieszczenia źródeł światła wokół obiektu. W praktyce oznacza to, ze reflektory nie powinny być rozplanowane w tej samej odległości od muru i „od linijki”, ale w taki sposób aby efekt oświetlenia był najlepszy dla widoku zabytku, stosując takie zabiegi jak: niejednorodne kształtowanie światłem widoku, pozostawienie niedopowiedzeń wzmacniających nocny klimat miejsca czy użycie różnej barwy światła do stworzenia malowniczego widoku zabytku, zachowując jednak logikę oświetlenia w obrębie poszczególnych elewacji – otwory okienne i wejściowe starać się oświetlić pod jednym kątem (aby światłocień był po tej samej stronie w różnych otworach). Z kolei osprzęt powinien być jak najbardziej niewidoczny ‑ należy ukryć te punkty świetlne w widokach od strony zewnętrznej poprzez montaż osłon np. o formach kamieni lub postumentów, stanowiących jednocześnie formę ochrony przez zniszczeniem.
Należy pamiętać iż stosowanie opraw elewacyjnych i doziemnych nie może prowadzić do powstawania u podstawy muru efektu tzw. korony, wynikającego z niewielkiej odległości opraw od ścian oświetlanych obiektów. Podświetlenie elewacji pod ostrym kątem prowadzi również do powstania prześwietlonych punktów na elewacji, powstania odwróconego cienia tj. u góry wszelkich wystających elementów oraz podkreślenia nierówności lica muru, krawędzi spoin oraz wypraw tynkarskich, wprowadzając niezamierzone efekty w rozkładzie światła na elewacjach. W związku z powyższym wskazane jest umieszczenie opraw w większej odległości od budynków oraz należy przeanalizować możliwości oświetlenia zalewowego bądź mieszanego.
Na tym etapie warto wziąć pod uwagę istniejące wokół obiektu oświetlenie użytkowe (np. ścieżki pieszej czy jezdni) – oraz jego wpływ na iluminację – które może służyć jako punkty montażowe dla opraw, bądź całkowicie zniekształcać założony efekt oświetlenia przez odmienną niż optymalna barwę i natężenie światła opraw oświetlenia publicznego.
Próby iluminacji, weryfikujące poprawność założeń teoretycznych oraz symulacji powinny być wykonywane na każdym etapie projektowania, a uzyskane efekty powinny być dokumentowane fotograficznie i opisowo, co powinno stanowić podstawę do korekt projektu. Docelowo zamontowane oświetlenie powinno być precyzyjnie wyregulowane pod względem potrzebnej rzeczywistej (a nie tylko założonej w projekcie) mocy, kątów skierowania itp.
Parki i ogrody historyczne
Podstawą dla rewaloryzacji ogrodów i parków jest wykonanie dokumentacji konserwatorskiej obejmującej następujące etapy:
1. dokumentację historyczną,
2. inwentaryzację dendrologiczną założenia parkowego,
3. dokumentację projektową rewaloryzacji założenia parkowego.
1. Dokumentacja historyczna obejmuje badanie źródeł historycznych (publikacje, archiwalne dokumenty tekstowe, źródła ikonograficzne i kartograficzne itp.), inwentaryzację stanu zachowania (określenie elementów przestrzennych, obiektów zagospodarowania, sposobu użytkowania itp.) i badania terenowe założenia parkowego (dotyczące badania drzewostanu, układu drogowego i wodnego, ukształtowania terenu, śladów architektury ogrodowej, powiązań przestrzenno-kompozycyjnych wewnętrznych i zewnętrznych). Powyższe badania są podstawą do opracowywania szczegółowych wytycznych konserwatorskich, które określają m.in. zarówno kierunek działań konserwatorskich, strefy ochrony konserwatorskiej jak i wskazania w zakresie kształtowania szaty roślinnej, układu drogowego, wodnego czy powiązań zewnętrznych.
2. Szczegółowa inwentaryzacja dendrologiczna obejmuje:
- część opisowo-tabelaryczną z wykazem drzew i krzewów i rozpoznaniem runa parkowego [z podaniem w formie tabelarycznej: numeru inwentaryzacyjnego rośliny, nazwy gatunkowej i odmianowej w języku polskim i łacińskim, parametry drzewa (pierśnica, średnica korony, szacunkowa wysokość), opis stanu zdrowotnego i inne uwagi] oraz część rysunkowa na mapie sytuacyjno-wysokościowej w skali 1: 500; inwentaryzacja musi obejmować starodrzew suchy lub powalony oraz karpy po starodrzewie;
- część dotycząca gospodarki drzewostanem, typującą drzewa i krzewy do wycinki sanitarnej, trzebieży selekcyjnej lub zabiegów pielęgnacyjno-leczniczych;
- część z waloryzacją drzewostanu: z analizami pod względem wiekowym, gatunkowym czy doboru form, ze wskazaniem najcenniejszego drzewostanu, miejsc szczególnie atrakcyjnych, ważnych w kompozycji parku, miejsc zdegradowanych, wymagających restytucji.
3. Projekt zawiera rozwiązania mające na celu doprowadzenie parku do postaci ujawniającej jego historyczne i estetyczne wartości z uwzględnieniem:
- powiązań widokowych wewnętrznych i zewnętrznych z otaczającym krajobrazem,
- poprawy warunków wzrostu starodrzewu i wyeksponowania najcenniejszych egzemplarzy (w tym także krzewów ozdobnych),
- zachowania, odtworzenia lub uczytelnienia małej architektury parkowej, poszczególnych wnętrz parkowych z ich elementami zagospodarowania (układ drogowy, układ wodny, ukształtowanie terenu),
- zachowania miejsc pamięci, jak np. cmentarze rodowe.
Archeologia
Osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która zamierza realizować roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru albo roboty ziemne lub dokonać zmiany charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne, co doprowadzić może do przekształcenia lub zniszczenia zabytku archeologicznego – jest obowiązana pokryć koszty badań archeologicznych oraz ich dokumentacji, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest niezbędne w celu ochrony tych zabytków. Ustawa przewiduje refundację części kosztów badań, w kwocie przekraczającej 2% wartości inwestycji.
Ponadto, w razie przypadkowego znalezienia przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem, należy:
- zabezpieczyć, przy użyciu dostępnych środków, ten przedmiot i miejsce jego odkrycia;
- niezwłocznie zawiadomić o tym właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta).
Jeśli do odkrycia doszło w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych, ponadto należy wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot.
W związku z powyższym inwestycję należy planować z uwzględnieniem faktu, iż wobec wszelkich odkrytych reliktów dawnej architektury należy przewidzieć stosowną ich ochronę oraz opracować program niezbędnych zabezpieczeń, bezwzględnego zachowania w stanie nienaruszonym oraz uczytelnienia, mając na uwadze wobec powyższego konieczność wprowadzenia ewentualnych korekt w podejmowanych działaniach i dokumentacjach projektowych.
Ogrzewanie kościołów
Każde z dostępnych rozwiazań służących poprawie komfortu termicznego uzytkowników obiektów sakralnych wiąże się z ingerencją w estetykę obiektu zabytkowego oraz panujacy w nim mikroklimat, co wpływa niszcząco na wyposażenie - zarówno obrazy i polichromie ścienne, ołtarze, ambony, konfesjonały i inne wyposażenie drewniane, jak i intrumenty muzyczne - najczęściej organy.
W poniższym artykule zapoznać się można z wadami i zaletami najpopularniejszych rozwiązań, oraz niezbędnymi działaniami, poprzedzajacymi dokonanie oceny czy w obiekcie mozliwe jest zamotnowanie systemu grzewczego oraz opracowanie ewentualnego projektu.
prof. Bogumiła J. Rouba, Ogrzewanie - problem opiekuna kościoła
Program użytkowy dla nieruchomości sprzedawanych z zasobu KOWR
Program użytkowy dla nieruchomości zabytkowych sprzedawanych z zasobu KOWR to dokument składany do sprzedaży wg § 7 ust. 4 pkt 5 Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 kwietnia 2012r. w sprawie szczegółowego trybu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa i ich części składowych, warunków obniżenia ceny sprzedaży nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków oraz stawek szacunkowych gruntów (Dz.U. 2012r. poz. 540), którego odpowiednikiem w świetle art. 25 ustawy z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2018r. poz. 2067) jest program zagospodarowania zabytku nieruchomego wraz z otoczeniem oraz dalszego korzystania z tego zabytku, z uwzględnieniem wyeksponowania jego wartości.
Powinno to być opracowanie zawierające sugestię co do planowanych funkcji dla zabytków, kierunku prac przy zabytku i harmonogramu planowanej kolejności prac, prezentujący priorytetowe działania przy zabytku wg nabywcy, zawierające określenie stanu zachowania zabytku i możliwości jego adaptacji, z uwzględnieniem historycznej funkcji i wartości tego zabytku. Warto przy tworzeniu programu użytkowego zasięgnąć porady specjalisty z danej dziedziny, aby przygotować program użytkowy możliwy do zaakceptowania przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, a także by w przyszłości łatwiej przeprowadzić procedurę rewitalizacji zabytku pod opieką konserwatorską.
Warto pamiętać, że WUOZ nieodpłatnie udostępnia do wglądu dokumentację dotyczącą zabytku, a właścicielowi lub posiadaczowi zabytku, na jego wniosek, po przedstawieniu zakresu inwestycji, wydaje zalecenia konserwatorskie określające zakres dopuszczalnych zmian.
Należy pamiętać, iż wg art. 5 w/w ustawy o ochronie zabytków opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków naukowego badania i dokumentowania zabytku; prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości oraz popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.
Niezależnie od obowiązków wynikających z opieki nad zabytkami, określonych w art. 5, właściciel lub posiadacz zabytku wpisanego do rejestru lub zabytku znajdującego się w wojewódzkiej ewidencji zabytków zawiadamia wojewódzkiego konserwatora zabytków o uszkodzeniu, zniszczeniu, zaginięciu lub kradzieży zabytku, nie później niż w terminie 14 dni od dnia powzięcia wiadomości o wystąpieniu zdarzenia; zagrożeniu dla zabytku, nie później niż w terminie 14 dni od dnia powzięcia wiadomości o wystąpieniu zagrożenia; zmianie miejsca przechowania zabytku ruchomego w terminie miesiąca od dnia nastąpienia tej zmiany; zmianach dotyczących stanu prawnego zabytku, nie później niż w terminie miesiąca od dnia ich wystąpienia lub powzięcia o nich wiadomości.
Należy mieć na uwadze, iż celem zaplanowania jakiejkolwiek inwestycji wobec przedmiotowego budynku jest posiadanie dokumentacji z wykonania badań konserwatorskich, architektonicznych czy archeologicznych substancji zabytkowej, a jakiekolwiek działania remontowe zabytkowego obiektu winny być prowadzone z poszanowaniem substancji zabytkowej wraz z maksymalnym jej zachowaniem oraz użyciem materiałów budowlanych historycznie uzasadnionych. Badania konserwatorskie to działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich.
Jednocześnie należy pamiętać, iż główną zasadą konserwatorską podczas planowania remontu obiektu zabytkowego jest wykonanie go przy użyciu materiałów historycznie uzasadnionych, tj. obowiązuje zasada kontynuacji tradycyjnych materiałów i technologii (w zależności od konkretnego budynku - tj. kamień, cegła, drewno, szkło, dachówka ceramiczna w kolorze ceglastoczerwonym, blacha miedziana, cynkowa lub tytanowo - cynkowa, tynki, zaprawy i farby, które pozwolą na odparowywanie wilgoci z muru), charakterystycznych dla okresu powstania obiektu - rozpoznanie to, dla poprawnego przygotowania do prac remontowych, winno wynikać właśnie z przeprowadzenia kwerendy archiwalnej (w źródłach ikonograficznych, fotograficznych, pisanych itp.) i/lub ingerencyjnych badań konserwatorskich substancji zabytkowej obiektu (tyczy to głównie prac na elewacji, klatkach schodowych, piwnicach, werandach/balkonach, schodach, balustradach, bramach przejazdowych oraz wobec wszelkiej stolarki otworowej - okna i drzwi).